Dark patterns !
“Ücretsiz Dene” düğmesine tıkladığınız anda hiç farkında olmadan abonelik sözleşmesine imza atmak, sepete eklediğiniz bir ürünün yanına fazladan birkaç ürünün de eklenmesi, iptal butonlarını gizleyen karmaşık arayüzler… Tüm bunlar, internet dünyasında “dark patterns” olarak bilinen manipülatif tasarımların en yaygın örnekleri arasında yer alıyor.
Kullanıcıların hızlı düşünme ve karar verme alışkanlıklarından faydalanan bu “karanlık kalıplar”, pek çok kişinin fark etmeden istenmeyen adımlar atmasına neden oluyor. Avrupa Birliği ve ABD’de kurumlar bu konuda adımlar atsa da hala yasal boşluklar mevcut.
Türkiye’de ise Ticari Reklam ve Haksız Ticari Uygulamalar Yönetmeliği, Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun, Elektronik Ticaretin Düzenlenmesi Hakkında Kanun, Kişisel Verilerin Korunması Hakkında Kanun gibi düzenlemeler kısmen koruma sağlasa da “dark patterns”ı doğrudan hedef alan detaylı bir yasal metin henüz yürürlükte değil.
En sık rastlanan örneklerden bazıları şöyle özetlenebilir:
Bir anda ekrana çıkan pop-up’lar: İnternet sayfasını ziyarete başladığınız anda koca bir pencere belirip hemen kapanması güç bir fırsat sunuyor. Kupon, indirim ya da üye olma teklifiyle acele karar vermeniz isteniyor.
Yanıltıcı yönlendirme (Misdirection): “Ücretsiz Dene” düğmesi tıklandığında, aslında istemeden abonelik sözleşmesine onay veriliyor.
Gizlenen gizlilik ihlalleri (Privacy Zuckering): Platform, “daha iyi bir deneyim” için kişisel bilgilerinizi istiyor ama bu bilgileri reklam hedeflemesi gibi farklı amaçlarla kullanıyor.
Gizli maliyet (Hidden Cost): Başlangıçta gösterilmeyen ek ücretler, ödemeye yakın ortaya çıkıyor. Uçak biletlerine bagaj ücreti, koltuk seçimi gibi kalemlerin son anda eklenmesi gibi.
Sepete sızdırma (Sneak into Basket): Bir ürünü sepetinize eklediğinizde, farkında olmadan ekstra ürünlerin de sepete yerleştirilmesi.
Tricky Questions (Soruyu hileli sorma): Evet/Hayır şeklinde basitçe sorulması gereken bir soru, öyle karmaşık sunuluyor ki kullanıcı istemeden de olsa “yanlış” seçeneği işaretleyebiliyor.
Confirmshaming: E-posta bültenine abone olmak istemiyorsanız, “Güncel kalmak umurumda değil” gibi utanç verici seçeneklerle karşılaşıyorsunuz.
Zoraki süreklilik (Forced Continuity): Ücretsiz deneme süresi bittiğinde üyeliğiniz otomatik ücretlendiriliyor. İptal etmek içinse bir sürü ek adımdan geçmeniz gerekiyor.
